نوآوری و نهاد آموزش

امروزه ، نظام آموزش و پرورش ، بنا به ضرورت اجتماعی ، یکی از سازمان های پیچیده و بزرگ اجتماعی در هر کشوری محسوب می شود و با رشد و توسعه اجتماعی ، و فرهنگی و اقتصادی ، پیوندی ناگسستنی دارد و به تدریج از یک حالت ساده به یک حالت پیچیده درآمده است . همچنین به دلیل گسترش علوم و تجارب بشری و توسعه فناوری و پیشرفت های صنعتی ، گرایش به سازمان های آموزش و پرورش ، امری فراگیر و جهانی شده است ، به حدّی که یکی از شاخص های مهم رشد هر جامعه را وسعت دامنه وظایفی می دانند که آموزش و پرورش آن را به عهده گرفته است ۱.

در روزگار ما ، این اندیشه ، قوت گرفته است که اگر جامعه ای بخواهد نظام اقتصادی ، صنعتی و سیاسی و اجتماعی خویش را دگرگون سازد و آن را با مقتضیات و نیازمندی های جدید ، همساز نماید ، ناچار است سیاست جامعی را در توسعه نیروی انسانی داشته باشد و این ، جز از طریق تعلیم و تربیت ، میسّر نیست .2

کارکردهای بسیار اساسی نهاد آموزش در هر جامعه (که برای بقا و تداوم یک جامعه ضروری است) و همچنین نقش بسیار مهم و چشمگیر این نهاد در توسعه و پیشرفت جوامع مختلف ، سبب شده است که این نهاد ، از اهمیت منحصر به فرد ، در هر جامعه ای برخوردار باشد . یکی از کارکردهای اساسی این نهاد ، تربیت و تقویت روحیه نوآوری و تغییر و نواندیشی در سطح جامعه است؛ اما پیش از پرداختن به نقش آموزش و پرورش در نهادینه سازی ابتکار و نو اندیشی در سطح جامعه ، باید به بررسی رابطه نهاد آموزش و تغییرات در جامعه بپردازیم .

نهاد آموزش و تحوّل اجتماعی

جوامع امروز ، اعم از پیشرفته و در حال پیشرفت ، مرتبا در حال تغییر و دگرگونی هستند . همه چیز در زمینه فناوری و ابزار و وسایل تولید در صنعت ، کشاورزی و خدمات ، و ... به طور مداوم در حال تغییر است . بنا بر این ، آموزش و پرورش نیز تغییر می یابد ، آموزش ، از یک سو منشأ این تغییرات اجتماعی است و از سوی دیگر ، خود ، تحت تأثیر این تغییرات است . بدین معنا که از یک طرف ، مدارس و دانشکده ها و حتی آموزشگاه های غیر رسمی ، با اجرای برنامه های آموزشی در زمینه تکنولوژی ، مدیریت ، و بهبود کارآیی سازمانی ، مبانی فکری و ذوقی و خلاقیت و نوآوری را در جوانان ایجاد می کنند و از طرف دیگر ، همین نوآوری ها و دگرگونی های اقتصادی و اجتماعی ، تحول آموزش را در پی دارند .3

آموزش و پرورش می تواند کارگزار یا عامل تغییر اجتماعی یا شرط و لازمه تغییر در جامعه و یا نتیجه و معلول تغییر در سایر نهادهای اجتماعی ـ که با آموزش و پرورش در ارتباط اند و کنش های متقابل نزدیک دارند ـ باشد .4

نظام آموزشی و توسعه خلاّقیت

با ذکر مطالب بالا مشخص شد که رابطه آموزش و پرورش و تغییرات اجتماعی ، یک رابطه متقابل و دوسویه است و آموزش و پرورش ، هم بر تغییرات اجتماعی و نوآوری ها و ابتکارات در عرصه اجتماع ، تأثیر می گذارد و هم از تغییرات و نوآوری ها تأثیر می پذیرد .

پدیده های نو ، از راه های مختلف ، در برنامه های آموزشی اثر می گذارند و نظام های آموزشی از این حیث دچار دگرگونی می شوند . مواد آموزشی تحت تأثیر یافته های دانش ، تغییر می کنند و آثار آنها در محتوای کتاب های درسی ظاهر می شوند و این ، روندی است همیشگی و وقفه ناپذیر .5

از سوی دیگر ، همین برنامه های آموزشی و محتوای آموزش می توانند زمینه ابتکار و نواندیشی را در حوزه های مختلف فراهم آورند . نظام آموزش برای آن که بتواند در به وجود آوردن ابتکار و نوآوری در جامعه و در تغییرات و اصلاحات اجتماعی ، نقش اساسی به عهده گیرد ، باید ابتدا سیاست ها ، اهداف ، راهبردها و مفاهیم مورد تأکید خود را در این مسیر (یعنی تأکید بر نوآوری و ابتکار) تغییر دهد .

از میان اصول اساسی بسیار مورد نیاز در حرکت اصلاحات آموزش و پرورش که بررسی های انجام شده نشان می دهد در اکثریت قلمروهای آموزش و پرورش می توانند تحول آفرین باشند و به عنوان شاخص راهنما مدّ نظر قرار گیرند ، می توان به مواردی همچون نوآوری و نوجویی ، ابتکارطلبی ، ایجاد موقعیت یادگیری تازه و ارائه طرح های نوآورانه اشاره کرد .6

آری! نظام آموزش و پرورش می تواند نقش بسیار اساسی در نهادینه سازی ابتکار و نوآوری در سطح جامعه به عهده گیرد؛ اما پیش شرط هایی برای تحقق چنین هدفی لازم است که در ذیل به آنها اشاره می شود .

زمینه های توسعه خلاّقیت

1 . سیاست آموزشی و راهبردهای آموزش و اهداف نظام آموزش و پرورش ، بر نوآوری و ابتکار ، تأکید کنند و برای تحقق این موضوع ، ساختار نظام آموزشی ، محتوای آموزشی ، روش تدریس و راهبرد آموزش ، متناسب با آن طراحی گردند .

2 . نظام آموزش باید از خاصیت انعطاف پذیری ، پویایی و خلاقیت لازم برخوردار باشد . فضای آموزشی کلاس ها باید بتواند برای آموزش گیرندگان ، توفان ذهنی بر پا کند و در حین درس ، دانشجو و دانش آموز ، نباید صرفا شنونده محض باشد؛ بلکه باید برنامه های کلاس درس و روش های تدریس به گونه ای باشد که در ذهن فراگیران ، سؤال پیش آورد و دامنه اندیشه آنها را بگستراند و هم زمان ، در آنها پاسخ هایی را به وجود آورد و آنها را به اندیشیدن و آفریدن برانگیزاند .7

سه مانع اساسی

درباره تأثیر ساختار و محتوای نظام آموزشی در برانگیختن روحیه نواندیشی و ابتکار در میان فراگیران ، سخن بسیار است ؛ اما به طور خلاصه به دو نکته اساسی در این موضوع ، اشاره می کنیم .

درباره ساختار نظام آموزشی باید بگویم : اگر نظام آموزشی به دنبال نوآوری است و بر کیفیت تأکید می کند ، لزوما باید بسیاری از مقررات دست و پا گیر اداری را تعدیل کند ؛ زیرا دیوان سالاری ، به سبب ویژگی های ذاتی خود ، به خلاّقیت ها و ابتکارات ، میدان نمی دهد .8

از سوی دیگر ، تمرکززدایی باید در دستور کار جدّی نظام آموزش و پرورش باشد (که البته در سال های اخیر در قالب بحث مدرسه محوری در نظام آموزش ما مطرح شده است) ؛ زیرا بر اساس بررسی های صورت گرفته ، در ساختار غیر متمرکز ، میدان برای بروز نوآوری و ابتکار ، بیشتر فراهم است .

از سوی دیگر ، از نظر محتوا ، آموزش باید به صورتی تنظیم شود که در ذهن فراگیرنده ، موجب بروز سؤال و برانگیختن حس کنجکاوی شود و او را به تفکر و ابتکار و نواندیشی وادار سازد . معلم نیز باید در هنگام تدریس خود ، سؤالاتی را برای دانش آموز، مطرح کند که پاسخ دادن به آنها مستلزم ارتباط دادن واقعیت ها و مفاهیم مختلف به یکدیگر باشد . برای این منظور ، بهتر است مسائلی مطرح شوند که از محیط اجتماعی سرچشمه می گیرند و به زندگی واقعی مربوط اند ، تا دانش آموزان ، آنها را با عنوان مسائل واقعی و دارای ارزش برای حل در نظر بگیرند و برای حل آنها بکوشند .9

خلاّقیت و وظیفه معلم

ایجاد هر گونه مانعی در روند پرسشگری و پاسخگویی و نیز اِعمال محدودیت بر فضای گفتگوی معلم و شاگرد (بجز در مورد چارچوب های اخلاقی و حقوق و حریم خصوصی) ، به سرکوب خلاّقیت های ذهنی خواهد انجامید .

معلم در هنگام تدریس خود باید به نکات زیر دقت نماید تا زمینه ابتکار و نواندیشی و آفرینندگی در دانش آموز فراهم شود :10

ـ محدود نکردن تجارب دانش آموزان به موقعیت های خاص ،

ـ ارزش قائل شدن برای سؤال ها و اندیشه های غیر معمول و بدیع ،

ـ قرار دادن فرصت هایی برای خودآموزی و یادگیری اکتشافی ،

ـ احترام و اهمیت قائل شدن برای تفاوت های فردی دانش آموزان ،

ـ استفاده از روش ها و فنون خاص ، به منظور بالا بردن سطح آفرینندگی (مانند : بارش مغزی ،11 ، مهارت پژوهی12 و روش مطالعه آفریننده13) .

معلم باید در هنگام انتخاب روش تدریس خود ، بیشتر ، روش های تدریسی را انتخاب کند که در آنها ، دانش آموزان به صورت فعال تر در عرصه آموزش و یادگیری حضور دارند و به مفاهیمی چون : تفکر انتقادی14 و حل مسئله15 در تدریس خود ، توجه لازم را مبذول دارد . البته این موضوع ، نیازمند فراهم آمدن عوامل متعددی است که از آن جمله می توان به تغییر نگرش معلمان از نگرش سنّتی به نگرش پذیرنده نوآوری و ابتکار ، تغییر لازم در محتوا و برنامه های آموزشی ، فراهم آوردن بستر مناسب در اجتماع برای پذیرش نوآوری ها و ابتکارات و نواندیشی ها ، فراهم آوردن زمینه حمایت از نواندیشی و ابتکار و به کارگیریِ این نواندیشی ها و ابتکارها در عرصه های اجرایی و عملیاتی اجتماع و ... اشاره کرد .

پانوشت ها و منابع :

1 . آموزش و پرورش ابتدایی ، راهنمایی و متوسطه ، امان اللّه صافی ، تهران : سمت ، پنجم ، 1382 .

2 . آموزش و پرورش تطبیقی ، احمد آقا زاده ، تهران : سمت ، چاپ دوم ، 1381 .

3 . جامعه شناسی آموزش و پرورش ، محمّد رسول گلشنی فومنی ، تهران : دوران ، ویرایش سوم ، 1379 .

4 . جامعه شناسی آموزش و پرورش ، علی علاقه بند ، تهران : روان ، سی ام ، 1381 .

5 . آموزش و پرورش در جهان نو ، جان آویزی ، ترجمه : محمّد علی فرجاد ، تهران : رسانه الکترونیک ، اول ، 1381 . [ یک منبع مفید دیگر در این زمینه: اصلاحات آموزشی و مدرن سازی، محمّد رضا سرکار آرانی، تهران: روز نگار، 1382 (بخش علمی) ] .

6 . پیش نویس دوم سند و منشور اصلاح نظام آموزش و پرورش ایران ، با نظارت علی اصغر کاکوجویباری ، تهران : پژوهشکده تعلیم و تربیت ، اول ، 1382 .

7 . تأثیر فناوری اطلاعات (IT) در آموزش و پرورش (مجموعه مقالات همایش تولید علم ، جنبش نرم افزاری و آزاداندیشی) منطقه 6 دانشگاه آزاد اسلامی .

8 . «موانع و چشم اندازهای آموزش و پرورش در راه جهانی شدن» ، محمّد علی تصدیقی ، فصل نامه مدیریت در آموزش و پرورش ، شماره 37 ـ 40 (1383) .

9 . اصول اساسی برنامه ریزی درسی و آموزش ، رالف تایلر ، ترجمه : علی تقی پور ظهیر ، تهران : آگاه ، دوم ، 1377 .

10 . اقتباس از کتاب : روان شناسی پرورشی ، علی اکبر سیف ، تهران : آگاه ، ویراست پنجم ، 1381 .

11. brain sterming.

12. research skill.

13. creative study.

14. critical thinking.

15. problem solving.